Samobójstwa - charakterystyka zjawiska

Samobójstwo uważa się za rodzaj śmierci dobrowolnej. Traktowane jest ono jako pewien rodzaj wyboru, samobójstwo może być rozważane w katego-riach procesu decyzyjnego. Decyzja natomiast kojarzy się ze świadomością działania.

Jednakże pojawia się wątpliwość, czy samobójstwo zawsze i w każdym przypadku stanowi akt poprzedzony pełną świadomością decyzji i pełnym wyborem. Na podstawie badań nad usiłowaniem samobójstwa można sądzić, że w wielu przypadkach decyzja samobójstwa w gruncie rzeczy jest wyborem pomiędzy sytuacją, której jednostka nie może bądź nie umie sprostać a sytuacją, w której nie będzie trzeba podejmować żadnych wysiłków zmierzających do regulowania swojego stosunku do otaczającego świata. Jest to w konsekwencji - na prawach paradoksu - decyzja unikania decyzji i wyborów jako procesu towarzyszącego człowiekowi przez całe życie.

Samobójstwo jest potocznie postrzegane jako brutalny akt przerwania ciągu życia. Wynika to z dwóch powodów: jednostka pełni w społeczeństwie wiele ról i dlatego jej śmierć oznacza dla wielu osób deprywację oczekiwań - śmierć ma wymiar społeczny, jednostka wybierająca śmierć „obraża” społeczeństwo jako organizm funkcjonujący dynamicznie w sposób określony przez system wartości, służący realizacji celów indywidualnych i zbiorowych.

Na gruncie drugiego z wyżej wymienionych powodów rodzą się bardzo skrajne oceny moralne, od potępienia do apoteozy. Samobójstwo w poszczególnych przypadkach bywa oceniane jako tchórzostwo, pogarda dla społeczeństwa, a na drugim krańcu - jako swoisty rodzaj bohaterstwa. Oceny te zależą od złożonego układu czynników. Istotną rolę odgrywa tu motyw, sposób, okoliczności, a także cechy biologiczne, psychiczne i społeczne jednostki, która targnęła się na własne życie.

Celem niniejszej pracy jest charakterystyka zagadnienia samobójstw pod kątem socjologicznym. Praca będzie zawierać część teoretyczną, opartą na dostępnej literaturze z zakresu problematyki samobójstw, jak również część empiryczną, na którą składać się będzie analiza wyników ankiety przeprowadzonej wśród losowo wybranych osób. Analiza zagadnień teoretycznych oraz empirycznych ma doprowadzić do potwierdzenia słuszności podziału samobójstw, którego dokonał prekursor myśli i nauki socjologicznej – Émile Durkheim.

Otóż Durkheim dokonał następującej typizacji samobójstw:

a) samobójstwa egoistyczne – będące wynikiem zbyt słabej integracji jednostki z grupą i społecznością;

b) samobójstwa altruistyczne – będące skutkiem zbyt silnej integracji ze środowiskiem, zbyt silnej identyfikacji z celami, interesami oraz oczekiwaniami grupy, zbyt daleko posuniętej socjalizacji. W tej kategorii mieszczą się samobójstwa starców w społeczeństwach pierwotnych, harakiri popełniane przez Japończyków, czyny pilotów kamikadze, a także protestacyjne samospalenia;

c) samobójstwa anomiczne – będące przejawem zakłócenia ładu społecznego, wskaźnikiem jego rozregulowania, sytuacji, w której zachowania jednostki są w zbyt małym stopniu kontrolowane i stymulowane przez społeczeństwo. Inaczej mówiąc, chodzi tu o zjawisko nasilania się – w okresie rozluźnienia obowiązujących norm moralnych – samobójstw, jak również innych niepożądanych typów zachowań dewiacyjnych;

d) samobójstwa fatalistyczne – związane z sytuacją jednostkową. Chodzi tu o samobójstwo człowieka znajdującego się w sytuacji tragicznej, z której wyjścia są zablokowane również i perspektywicznie. Należy jednak podkreślić, że ta ostatnia z wyróżnionych kategorii nie była w szkole durkheimowskiej rozwijana ani przez jej twórcę, ani przez jego uczniów.

Praca składa się z pięciu rozdziałów. W pierwszym z nich przedstawiony został rys historyczny problematyki samobójstw, omówiono współczesne kierunki badania samobójstw oraz przegląd dotychczasowych polskich badań nad zjawiskiem samobójstw w świadomości społecznej. Drugi rozdział analizuje kondycję psychiczną Polaków w okresie zmian systemowych w latach dziewięćdziesiątych XX wieku, a więc w tych latach, gdy liczba samobójstw w naszym kraju zaczęła wzrastać. Zawarte w tym rozdziale rozważania mają umożliwić odpowiedź na pytanie, jakie były główne przyczyny tego wzrostu. Trzeci rozdział poświęcony został statystyce samobójstw w Polsce oraz w innych wybranych krajach świata. Zagadnienia omówione w tym rozdziale oparte są w głównej mierze na badaniach przeprowadzonych przez M. Jarosz, H. Malicką oraz B. Hołysta. W ostatnim, czwartym rozdziale, scharakteryzowane zostały metody oraz sposoby przeciwdziałania zjawisku samobójstw - podkreślono tu przede wszystkim istotną rolę higieny psychicznej.