Opis pracy
Celem pracy jest omówienie najważniejszych zagadnień dotyczących akcji „Wisła” z 1947 roku.
Akcja „Wisła”, przeprowadzona na terenach południowo-wschodniej Polski w trzech województwach: rzeszowskim, lubelskim i częściowo krakowskim, na terenie 22 powiatów, była niejako ostatnim etapem „porządkowania” i ustanawiania nowych stosunków między narodami Europy Środkowo-Wschodniej. Zgodnie z ustaleniami zwycięskich mocarstw, a zwłaszcza ZSRS postanowiono, iż Polacy, Ukraińcy i Białorusini rozsiani po całym obszarze środkowej i wschodniej Europy powinni w całości znaleźć się w granicach swoich państw. Ówczesna władza wpajała polskiemu społeczeństwu pogląd, iż chcąc zlikwidować ukraińskie podziemie, powinno się w pierwszym rzędzie pozbawić oddziały UPA naturalnego zaplecza w postaci cywilnej ludności ukraińskiej. Niejako więc potrzeba chwili nakazywała władzy przesiedlić Ukraińców (jeśli nie wszystkich, to jak największą ich liczbę) w inne rejony Polski. Należy w tym miejscu pamiętać, iż w połowie 1947 r. nie mogło być już mowy o przesiedleniu Ukraińców na teren Związku Sowieckiego. Ostateczny wspólny termin dla tej operacji (wcześniej kilkakrotnie przekładany) strona polska i sowiecka wyznaczyły na lipiec 1946 r. Głównym powodem ustalenia takiej daty była kategoryczna odmowa ze strony Sowietów dalszego przyjmowania ludności ukraińskiej na swój teren. Po upływie terminu okazało się, iż na terenie Polski przebywa nadal ponad 100 tys. Ukraińców. W wyniku zakrojonych na szeroką skalę przygotowań wiosną 1947 r. władza była właściwie gotowa do wysiedleń ludności ukraińskiej. Ewidentnym pretekstem dla uzasadnienia takiego działania przed polskim społeczeństwem stało się zagadkowe zabójstwo 23 marca 1947 r. koło Baligrodu, w Bieszczadach gen. Karola Świerczewskiego. Wykorzystując zamach na generała, władza zastosowała w stosunku do Ukraińców tzw. odpowiedzialność zbiorową. Z końcem kwietnia 1947 r. rozpoczęto akcję powszechnego wysiedlania Ukraińców z terenów południowo-wschodniej Polski, której w konsekwencji nadano nazwę akcja „Wisła”.
Akcja „Wisła” została opisana w wielu artykułach i opracowaniach, nie zawsze do końca obiektywnych, głównie z uwagi na jednostronne oceny dokonywane przez ich autorów. W okresie PRL-u wychodziły książki, które mimo nadal nieskrywanych propagandowych celów, wnosiły do badań nad najświeższą historią Ukraińców nowe elementy poznawcze. Szczególne miejsce w opracowaniach z tamtej epoki zajmuje monografia Droga donikąd. Działalność organizacji ukraińskich nacjonalistów i jej likwidacja w Polsce - A. Szcześniaka i W. Szoty. Po raz pierwszy w historii PRL autorzy ukazali dość szczegółowo genezę ukraińskiego ruchu nacjonalistycznego. Przybliżyli także historię walk UPA o należne prawa Ukraińców do posiadania własnego państwa.
Charakterystycznym zjawiskiem tamtego okresu był fakt przemilczania w prasie opisu przebiegu właściwej akcji „Wisła” na całym terenie jej obowiązywania. Codzienna gazeta Lubelszczyzny latem 1947 r. zupełnie pomijała przymusowe wysiedlenia Ukraińców. Jedynymi odniesieniami do tamtych wydarzeń było kilka niewielkich artykułów poświęconych sprawie obejmowania przez Polaków gospodarstw, których poprzednimi właścicielami byli Ukraińcy
Pierwszą poważną próbą obiektywnego ukazania szerszej opinii publicznej faktycznych przyczyn konfliktów polsko - ukraińskich było wydrukowanie kilku artykułów zamieszczonych w tzw. ukraińskim tomie miesięcznika „Znak”. Niestety, ówczesna cenzura skonfiskowała przeznaczone do druku teksty. Przedstawiane fakty, a zwłaszcza ich oceny, burzyły ogólnie wówczas obowiązujący negatywny wizerunek Ukraińca. Władze komunistyczne w latach osiemdziesiątych w żaden sposób nie dopuszczały do prób dialogu polsko-ukraińskiego. Nie dopuszczone do druku teksty ukazywały się w wydawnictwach emigracyjnych, takich jak: „Kultura”, „Widnowa”, czy też wydawnictwach podziemnych: „Spotkania”, „Obóz” i „ABC”.
Dopiero 1989 r. wraz z upadkiem rządów komunistycznych przyczynił się do diametralnej zmiany w ocenie spraw ukraińskich. Jeszcze w tym samym roku ukazał się 413-415 numer „Znaku” przygotowany z ocenzurowanych wcześniej materiałów. Ostatnie lata zaowocowały artykułami i opracowaniami, które opisywały akcję „Wisła” i związane z nią problemy w zupełnie odmienny sposób. Poszczególni autorzy, wykorzystując otwarcie archiwów, a. przede wszystkim zmiany społeczno-polityczne w kraju, starali się w bardziej wiarygodny, a jednocześnie na ile potrafili, w obiektywny sposób ukazać powojenne losy mieszkańców południowo-wschodniej Polski. Mając dostęp do skrzętnie skrywanych dotychczas źródeł, jak i korzystając ze zmian klimatu wokół spraw ukraińskich, mogli w racjonalny i bezstronny sposób opisać i wyjaśnić szereg zjawisk z historii najnowszej wschodnich terenów Polski.
Treść niniejszej pracy podzielono na trzy rozdziały. W rozdziale pierwszym omówiono stosunki polsko-ukraińskie w latach 1918-1945. Rozdział ten podzielono na trzy etapy: stosunki polsko-ukraińskie w latach 1918-1923, latach 1923-1939 oraz w czasie II wojny światowej. W rozdziale drugim dokonano charakterystyki uczestników akcji „Wisła” - strony polskiej, strony ukraińskiej, a także przedstawiono miejsce akcji „Wisła” oraz przebieg walk. Z kolei w trzecim rozdziale pracy przedstawiono dokładnie przebieg akcji „Wisła” – jej genezę, poszczególne etapy oraz skutki. W ostatnim punkcie tego rozdziału ukazano pierwsze lata Ukraińców na zachodnich i północnych ziemiach Polski po przesiedleniu w ramach akcji „Wisła”.